Wybór produktów, wziętych pod uwagę jako potencjalny przedmiot zastosowania opłat produktowych i opłat depozytowych, podyktowany był koniecznością realizacji zdefiniowanych celów stawianych tym narzędziom oraz koniecznością spełnienia określonych kryteriów ich funkcjonowania. Podstawowym celem wprowadzenia systemu opłat produktowych i opłat depozytowych jest ograniczenie niekorzystnego wpływu zużycia produktów uciążliwych na środowisko przyrodnicze, użytkowanych w sposób rozproszony. Do tak sformułowanego celu ogólnego nawiązują cele szczegółowe, które za pomocą tych narzędzi powinny być realizowane. Należą do nich: objęcie systemem regulacji środowiskowych większej niż dotychczas liczby użytkowników środowiska oraz produktów ekologicznie szkodliwych, nie objętych do tej pory żadnymi przepisami, zmniejszenie obciążenia środowiska przyrodniczego odpadami uciążliwymi oraz ograniczenie ilości produkowanych i składowanych odpadów uciążliwych.

Na podstawie dokonanej oceny zgodności realizacji wyszczególnionych celów zaproponowano objęcie systemem opłat produktowych paliwa i opakowania, systemem opłat depozytowych oleje smarowe i opony samochodowe, a systemem mieszanym - produktowo-depozytowym - akumulatory.

Opłata produktowa na paliwa

Paliwa, jako nośniki energii, ze względu na swoją ilość i rozmiary użytkowania, są najważniejszym źródłem zanieczyszczenia środowiska, zwłaszcza powietrza atmosferycznego. Ich uciążliwość nabiera dodatkowego znaczenia w kontekście obserwowanych globalnych zmian klimatycznych oraz transgranicznego przemieszczania się zanieczyszczeń i przyczyniania się do tworzenia tzw. “kwaśnych deszczy”. Wprowadzenie opłat produktowych na paliwa w zależności od zawartości siarki ma na celu ograniczenie i zmianę struktury zużycia paliw najbardziej uciążliwych dla środowiska. Realizacja tego zadania odbywać się będzie poprzez spełnienie przez projektowany system przede wszystkim funkcji dochodowej. Generowane nadwyżki finansowe byłyby wydatkowane na inwestycje i programy zmierzające do zracjonalizowania zużycia energii w gospodarce narodowej. Funkcja bodźcowa opłat produktowych na paliwa, z uwagi na niskie stawki - jest ograniczona. Skutki ekonomiczne wprowadzenia wyższych stawek opłat byłyby nie do przyjęcia w obecnej sytuacji gospodarczej naszego kraju. Wprowadzenie opłat produktowych na paliwa zgodne jest z umowami międzynarodowymi – II Protokołem Siarkowym i protokołem z Kioto. Wprowadzenie opłaty produktowej na paliwa transportowe jest zgodne z podpisaną w 1999 roku przez Ministra Ochrony Środowiska deklaracją o zaprzestaniu stosowania paliw zawierających związki ołowiu do 2005 roku. Deklaracja jest konsekwencją protokołu do Konwencji (tzw. genewskiej) w sprawie transgranicznego zanieczyszczenia powietrza na dalekie odległości z 1979 roku, podpisanego w 1998 roku przez Polskę na IV Konferencji Ministrów Ochrony Środowiska w Aarhus.

Proponowanym terminem wprowadzenia opłat produktowych na paliwa, z wyjątkiem paliw transportowych, dla których termin wprowadzenia tych opłat przewiduje się na rok 2000, jest rok 2003. Wcześniejsze ich wprowadzenie mogłoby niekorzystnie wpłynąć na przebieg prowadzonej obecnie restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego. Ponieważ w programie tym zakłada się, że górnictwo osiągnie rentowność w 2003 roku, stąd ten termin wprowadzenia proponowanych rozwiązań wydaje się być najbardziej realny i racjonalny.

Opłaty produktowe na paliwa powinny być nakładane na producentów i bezpośrednich importerów paliw. W odniesieniu do krajowych producentów węgla kamiennego są to spółki węglowe, a w przypadku węgla brunatnego poszczególne kopalnie. Importerzy węgla kamiennego to przede wszystkim spółki handlowe i prywatni hurtownicy. W przypadku gazu ziemnego, ciekłego i pozostałych rodzajów gazu, olejów opałowych oraz paliw transportowych (benzyn, olejów napędowych) opłata produktowa naliczana byłaby bezpośrednio w krajowych rafineriach lub u dystrybutorów paliw importowanych (CPN, PIPP itp.). Z uwagi na konieczność zachowania konkurencyjności polskiego przemysłu, z opłat produktowych na paliwa zwolniony byłby ich eksport.

Proponuje się wprowadzenie stawek opłat produktowych na paliwa w zależności od ich uciążliwości środowiskowej. Przez uciążliwość środowiskową należy tu rozumieć zawartość siarki w paliwach węglowych, gazie i oleju opałowym. Opłata produktowa od paliw nosiłaby charakter dodatkowego narzutu naliczanego do ceny danego paliwa i podawana byłaby kwotowo. Objęłaby swym zasięgiem węgiel kamienny (energetyczny i koksowy), węgiel brunatny, olej opałowy. Z uwagi na możliwość podwójnego opodatkowania, nie przewiduje się wprowadzenia narzutu na ropę naftową, brykiety z węgla kamiennego i brunatnego, koks metalurgiczny i opałowy. Zwolniona z opłat byłaby też energia elektryczna i cieplna, gaz ziemny, gaz ciekły, a także torf i drewno. Proponuje się wprowadzenie maksymalnej stawki opłaty produktowej w wysokości 6% ceny na wysokozasiarczone węgle. W celu wzmocnienia funkcji bodźcowej dla węgli o małej zawartości siarki zaleca się obniżenie narzutu dla tych paliw do poziomu 2%. Dla pozostałych paliw stawka narzutu ekologicznego mieści się w granicach 0-4% (w tym dla gazu ziemnego wynosi 0%). Opłata produktowa na wszystkie paliwa z wyjątkiem paliw transportowych powinna być uznana jako narzut powiększający całą swą wysokością cenę sprzedaży brutto.

W przypadku paliw transportowych wysokość stawek opłat produktowych uzależniona byłaby od zawartości ołowiu i benzenu (dla benzyn) i zawartości siarki (dla olejów napędowych). Opłata produktowa na paliwa transportowe powinna być wliczana do podatku akcyzowego w kwocie odpowiadającej wysokości stawki opłaty produktowej, stanowiąc podstawę naliczenia VAT.

Naliczanie opłaty produktowej prowadzone przez producenta paliw następowałoby na fakturze sprzedaży. Opłata produktowa byłaby wydzieloną odrębną pozycją. W przypadku importerów opłata produktowa powinna być naliczana bezpośrednio przy przekraczaniu granicy celnej państwa przez Urzędy Celne na podstawie zmodyfikowanego formularza SAD. W obu przypadkach wymagane byłyby świadectwa jakości paliw zawierające oznaczenie zawartości siarki, ołowiu i benzenu. Odprowadzanie opłat produktowych następowałoby przez Urzędy Skarbowe lub Urzędy Celne do Funduszy ochrony środowiska na specjalne subkonto. Proponuje się, aby 50% środków finansowych trafiało do NFOŚiGW, a pozostałe 50% do Wojewódzkich FOŚiGW. W przypadku paliw transportowych opłata produktowa miałaby charakter podatku akcyzowego i byłaby odprowadzana do budżetu centralnego. Proponuje się, aby 5% wpływów finansowych pochodzących z podatku akcyzowego przeznaczane było na realizację programów ekologicznych.

Dla podmiotów gospodarczych, które płacą już opłaty za gospodarcze korzystanie ze środowiska naturalnego (m.in. elektroenergetyka, hutnictwo, koksownictwo) opłata produktowa na paliwa byłaby formą podwójnego opodatkowania. Aby uniknąć tej sytuacji, proponowanym rozwiązaniem jest rezygnacja z opłat emisyjnych za emisję SO2 pochodzącą z energetycznego spalania paliw i wprowadzenie opłat produktowych na paliwa, bez względu na kierunek ich zużytkowania. Uiszczenie opłaty produktowej nie zwalniałoby z obowiązku płacenia przez podmioty gospodarcze pozostałych rodzajów opłat emisyjnych, tj. za emisję pyłów i tlenków azotu. W dalszej perspektywie przewidywane jest docelowe zastąpienie systemu opłat emisyjnych opłatami produktowymi, a w przypadku energetycznego spalania paliw wprowadzenie handlu pozwoleniami na emisję SO2.

Opłata produktowa na opakowania

Wybór opakowań, jako produktów przewidzianych do objęcia systemem opłat produktowych, podyktowany był przede wszystkim masowością konsumpcji, ich znacznym udziałem objętościowym w odpadach oraz wysoką odpornością na czynniki chemiczne i biologiczne. Stosowanie materiałów opakowaniowych i opakowań, które są biologicznie trudnorozkładalne lub wręcz nierozkładalne, trwale zanieczyszcza środowisko. Wprowadzenie opłaty produktowej na te produkty zgodne jest z Dyrektywą 91/156/EEC w sprawie odpadów orazDyrektywą 94/62/EEC, dotyczącą opakowań i odpadów z opakowań.

Proponuje się, aby wprowadzenie opłat produktowych na opakowania nastąpiło w 2000 roku. Za jak najwcześniejszym wprowadzeniem tego systemu przemawia fakt, iż opakowania są produktami, które do tej pory nie były objęte żadnym ograniczeniom ekologicznym, a ich uciążliwość środowiskowa jest wysoka. Ponadto, Dyrektywa 94/62/EEC Unii Europejskiej w sprawie problemu opakowań postuluje, aby cele dotyczące odzyskiwania i recyklingu były wdrożone w ciągu pięciu lat od uchwalenia aktów prawnych wdrażających dyrektywę w państwach członkowskich. Państwa członkowskie Unii muszą osiągnąć te cele do dnia 30 czerwca 2001 r. Biorąc pod uwagę potencjalne problemy organizacyjne, mogące się pojawić w trakcie implementacji systemu, wczesne wprowadzenie opłat produktowych na opakowania pozwoli na skuteczniejsze rozwiązanie tego problemu.

Rozwiązaniem problemu odpadów opakowaniowych powinny zająć się poszczególne przedsiębiorstwa wprowadzające na rynek (w tym importerzy) opakowania. Funkcjonowanie zbierania i recyklingu odpadów opakowaniowych może być prowadzane w oparciu o ich własne możliwości organizacyjne lub poprzez stworzone dobrowolne zrzeszenia producentów opakowań. Odpowiednie limity zbiórki i odzysku materiałów opakowaniowych oraz sankcje za ich niedotrzymanie byłyby uzgadniane z Ministerstwem Ochrony Środowiska. Podmioty gospodarcze, które we własnym zakresie rozwiązałyby problem odpadów opakowaniowych, zwolnione byłyby z uiszczania opłat produktowych. Reszta zakładów wprowadzających na rynek opakowania i nie prowadzących zbiórki i recyklingu odpadów opakowaniowych powinna być objęta systemem opłat produktowych.

Proponuje się, aby wysokość stawek oparta była na rodzaju materiału, z którego opakowanie jest zrobione oraz pojemności opakowania. Trzeba przy tym uwzględnić zarówno oddziaływanie bodźcowe opłat, jak i możliwą substytucję. Pierwsze z nich jest z ekologicznego punktu widzenia pozytywne, drugie niekoniecznie. Proponowane w niniejszej ekspertyzie zróżnicowanie wysokości stawek wydaje się być na tyle wysokie, że uniemożliwia ewentualną substytucję opakowań na rzecz bardziej uciążliwych. Wysokość stawek opłat uwzględnia ponadto wysokość aktualnych kosztów selektywnej zbiórki i zagospodarowania zebranych odpadów. Proponuje się, aby stawki opłat produktowych byłyby ustalane raz do rokuw oparciu o dane dostarczone przez organizacje producentów, firmy recyklingowe i firmy przetwarzające surowce wtórne. Najbardziej odpowiednim ogniwem do naliczania i zebrania opłat produktowych są producenci i importerzy towarów, które są pakowane. Opłata produktowa naliczana przez napełniającego opakowanie powinna być wydzieloną pozycją na fakturze. Zwolnione z opłat byłyby produkty eksportowane.

Poniższe stawki zostały obliczone na podstawie aktualnych kosztów selektywnej zbiórki i zagospodarowania zebranych odpadów. Gwarantuje to przeprowadzenie sprawnej i opłacalnej zbiórki i zagospodarowania opakowań, co ma podstawowe znaczenie z punktu widzenia osiągnięcia skuteczności ekologicznej przez to rozwiązanie. Proponowana wysokość opłat produktowych wynosi:

• 2,95 zł/kg za opakowania z tworzyw sztucznych,
• 1,50 zł/kg za opakowania z aluminium,
• 0,56 zł/kg za opakowania z blachy białej,
• 0,40 zł/kg za opakowania z papieru i tektury,
• 0,15 zł/kg za opakowania ze szkła.
• 1,69 zł/kg za opakowania z laminatów,
• 0,20 zł/kg za opakowania z drewna i tekstyliów.

• pojemność 50 ml do 200 ml – od 0,1 do 0,6 groszy/sztukę,
• pojemność 200 ml do 3 l – od 0,7 do 0,9 groszy/sztukę,
• pojemność powyżej 3 l – 1,2 groszy/sztukę.

Największymi stawkami opłat (liczonymi w odniesieniu do ceny opakowania) proponuje się obciążyć opakowania z plastiku, jako że są to materiały najbardziej uciążliwe dla środowiska. W celu uniknięcia podwójnego opodatkowania proponuje się rezygnację z podatku akcyzowego na opakowania plastikowe. W przypadku tworzyw sztucznych wzrost ceny opakowania wynosi około 60%. Zakładając, że średnia cena opakowania ze szkła wynosi 20 groszy, wzrost cen opakowań szklanych powinien wynieść około 20%. Ponieważ cena opakowań z papieru i tektury wynosiła w 1996 r. około 2,8 zł/kg, wzrost cen opakowań z tych materiałównie powinien przekroczyć 15%. Średnia cena opakowania metalowego wynosi około 6,6 zł/kg, stąd wzrost ceny tego rodzaju opakowań wyniesie około 23%. Według opinii autorów, ustalenie na tym poziomie wysokości stawek opłat zagwarantuje wystąpienie (zwłaszcza w dłuższym okresie) pozytywnego efektu bodźcowego.

Proponuje się, aby środki finansowe pochodzące z opłat produktowych przeznaczane były na powiatowe i gminne fundusze ochrony środowiska (np. w proporcji 60% i 40%), skąd trafiałyby do przedsiębiorstw prowadzących selektywną zbiórkę i recykling odpadów. W szczególności środki te przeznaczone byłyby na organizację i finansowanie selektywnej zbiórki odpadów opakowaniowych i dofinansowywanie przedsiębiorstw deficytowych z łańcucha recyklingu. Powiatowe i gminne władze dysponujące funduszami pochodzącymi z opłat produktowych na opakowania będą miały za zadanie identyfikację zakładów przetwórczych surowców wtórnych i zawarcie z nimi umów na odbiór odpadów, zgodnie z wymaganiami jakościowymi i cenowymi. Zakłady te będą mogły otrzymać dofinansowanie w przypadku, gdy przetwórstwo danego typu surowców będzie czasowo deficytowe. Ponadto zakłady przetwórcze mogłyby występować o środki finansowe (pożyczki, kredyty) na poprawę warunków technicznych i jakościowych recyklingu, zwiększenie mocy przerobowych i tworzenie nowych miejsc pracy.

Opłata depozytowa na oleje smarowe

Wprowadzenie opłat depozytowych na oleje smarowe uzasadnione jest masowym zużyciem tych produktów oraz istnieniem skutecznych metod odzyskiwania surowców z ich przerobu. Pozycja olejów smarowych wynika także z pozytywnych doświadczeń innych krajów w funkcjonowaniu tego typu instrumentu ekonomicznego. Za wprowadzeniem systemu depozytowego dla tego produktu przemawia ponadto wymóg zgodności z Dyrektywą 75/439/EEC Unii Europejskiej, dotyczącą zagospodarowania olejów odpadowych.

Proponuje się, aby wprowadzenie opłat depozytowych na oleje smarowe nastąpiło w 2000 roku. Podobnie, jak w przypadku opakowań, za jak najwcześniejszym wprowadzeniem tego systemu przemawia fakt, iż ich uciążliwość środowiskowa jest bardzo wysoka. Ma to także szczególnie istotne znaczenie z punktu widzenia konieczności dostosowania polskiego prawa do norm obowiązujących w krajach Unii Europejskiej, w tym zgodności z Dyrektywą 75/439/EEC dotyczącej olejów odpadowych. Wczesne rozwiązanie problemu odzysku olejów przepracowanych uzasadnia także sprawny system funkcjonowania opłaty depozytowej na oleje smarowe w krajach Unii Europejskiej oraz dość duże możliwości przerobu olejów przepracowanych w Polsce.

W celu przeprowadzenia sprawnej organizacji i funkcjonowania systemu zbiórki i unieszkodliwiania olejów przepracowanych najlepszym rozwiązaniem byłoby utworzenie podmiotu koordynującego całość zagadnień z tym związanych. W związku z tym proponuje się powołanie Konsorcjum do spraw olejów przepracowanych jako organizacji regulującej obrót tymi olejami w skali całego kraju oraz nadzorującej prawidłowość zachowań podmiotów do tego wyznaczonych. W skład Konsorcjum wchodziliby obligatoryjnie producenci i importerzy olejów smarowych, a na zasadach dobrowolności spółki posiadające zdolność przerobu olejów przepracowanych (w tym Rafineria “Jedlicze” S.A.), spółki zajmujące się zbiórką olejów przepracowanych (w tym Centrala Produktów Naftowych S.A.) i spółki posiadające zdolność transportowania olejów. Obligatoryjne przystąpienie producentów i importerów do Konsorcjum stwarza szansę na ich szybkie zaangażowanie (nawet jeśli tylko poprzez pośrednie finansowanie) w organizację skupu i przerobu olejów przepracowanych.

Zakup oleju świeżego byłby obciążany opłatą depozytową. Opłata powinna mieć charakter depozytu zwracanego w przypadku oddania przepracowanego oleju u autoryzowanego odbiorcy. Objęłaby swoim zasięgiem przede wszystkim oleje mineralne, syntetyczne i półsyntetyczne. Przyjmując, że szkodliwość ekologiczna różnych rodzajów olejów jest w przybliżeniu podobna, wysokość stawki opłaty dla wszystkich olejów byłaby taka sama. Proponuje się, aby stawka opłaty depozytowej wynosiła 30 gr/kg oleju, co odpowiada około 14% średniej ceny oleju świeżego. Stawka w tej wysokości gwarantuje sprawne funkcjonowanie zbiórki i odzysku olejów przepracowanych. Proponowana wysokość zwracanego depozytu gwarantuje ponadto wystąpienie w krótkim okresie pozytywnego efektu bodźcowego do zwrotu olejów przepracowanych. Po oddaniu oleju przepracowanego zwracany będzie depozyt w wysokości równej opłacie produktowej.

Opłaty depozytowe nakładane byłyby na producentów i importerów olejów świeżych. W przypadku producentów krajowych opłata byłaby naliczana przy sprzedaży na podstawie faktury VAT, natomiast importerzy wnosiliby opłaty na podstawie zmodyfikowanego formularza SAD. W obu przypadkach kwoty te byłyby odprowadzane na konto NFOŚiGW. Członkowie Konsorcjum otrzymywaliby zwrot depozytów z NFOŚiGW na podstawie prowadzonej dokumentacji sprzedaży olejów smarowych. Zwolnione z opłat byłyby oleje smarowe produkowane na eksport. Stawki opłat byłyby ustalane co rok w oparciu o rzeczywiste koszty organizacji zbierania i odzysku olejów przepracowanych.

Opłata produktowo-depozytowa na akumulatory

Wprowadzenie opłat produktowo-depozytowych na akumulatory uzasadnione jest masowym zużyciem tych produktów oraz istnieniem skutecznych metod odzyskiwania surowców z ich przerobu. Ponadto, stosunkowo łatwy sposób ich zbierania i przechowywania warunkuje wysoką sprawność działania systemu. Proponowane rozwiązanie zgodne jest z Dyrektywą 91/157/EEC dotyczącą baterii i akumulatorów zawierających niebezpieczne substancje.

Proponuje się, aby wprowadzenie opłaty produktowo-depozytowej na akumulatory nastąpiło w 2000 roku. Czynnikami sprzyjającymi szybkiemu wprowadzeniu proponowanego rozwiązania powinny być istniejące w Polsce doświadczenia organizacyjne zbiórki akumulatorów, odpowiednie moce przerobowe oraz efektywność ekonomiczna procesu przerobu złomu akumulatorowego. Stosunkowo łatwy sposób organizacji i zarządzania zbiórką zużytych akumulatorów warunkuje w miarę szybkie dostosowanie się do wymogów zawartych w Dyrektywie 91/157/EEC Unii Europejskiej, która mówi, że państwa członkowskie Unii Europejskiej powinny opracować programy, mające na celu zapewnienie selektywnej zbiórki zużytych akumulatorów, a następnie dalszy ich odzysk lub usuwanie.

W celu usprawnienia systemu zbiórki zużytych akumulatorów proponuje się utworzenie niezależnej jednostki gospodarczej, która będzie odpowiedzialna za praktyczne zarządzanie tym systemem. W skład tego podmiotu (np. w formie spółki z.o.o.) powinni wejść importerzy, producenci, zakłady zajmujący się recyklingiem zużytych akumulatorów ołowiowych i niklowo-kadmowych oraz istniejące i nowopowstałe podmioty gospodarcze zajmujące się skupem akumulatorów. W skład Zarządu spółki powinni wchodzić także przedstawiciele NFOŚiGW oraz Ministerstwa OŚZNiL. Przystąpienie producentów i importerów akumulatorów byłoby obligatoryjne, gdyż stwarza to szansę na lepszą organizację skupu i przerobu. Zbiórka, transport i przerób zużytych akumulatorów powinna się odbywać tylko poprzez zarejestrowane przedsiębiorstwa należące do utworzonej jednostki. Mogą to być istniejące, bądź nowopowstałe punkty odbioru, przedsiębiorstwa transportowe oraz zakłady przerobu złomu akumulatorowego. Tylko zatwierdzone i zarejestrowane podmioty będą otrzymywać zwrot kosztów poniesionych w ramach gospodarki zużytymi akumulatorami.

Proponuje się wprowadzenie systemu produktowo-depozytowego na akumulatory ołowiowe, niklowo-kadmowe wielkogabarytowe i małogabarytowe. Opłata powinna być zwracana przy oddaniu zużytego akumulatora w punkcie skupu lub przy wyrejestrowaniu samochodu i oddaniu go na autoryzowane złomowisko pojazdów używanych. Ponieważ zakłada się, że funkcjonowanie systemu nie będzie wymagać dodatkowego zasilania środkami finansowymi, to wysokość stawki wyznaczono w oparciu o prognozowane koszty zbiórki i transportu zużytych akumulatorów do zakładów przeróbczych. Stąd proponowana wysokość stawki opłaty produktowo-depozytowej na akumulatory wynosi 2 zł/kg akumulatora, co oznacza około 15-20% wzrost ceny średniej wielkości akumulatora. Zwrot depozytu następowałby w kwocie 1 zł/kg akumulatora przez pierwsze dwa lata i 1,5 zł/kg zużytego akumulatora w trzecim roku funkcjonowania systemu. Można zauważyć, że skuteczność ekologiczna stoi tutaj w sprzeczności z wykonalnością fiskalną systemu, gdyż zwiększenie skuteczności powoduje konieczność zwrotu większych kaucji, a zatem zmniejszenie kwoty niezbędnej do pokrycia kosztów projektowanego systemu. W związku z tym, aby zapewnić samofinansowanie funkcjonowania systemu, konieczne jest ustalenie wysokości zwracanego depozytu poniżej wysokości opłaty uiszczanej przy zakupie nowego akumulatora. W kolejnych latach stawka depozytu byłaby rewaloryzowana w oparciu o rzeczywiste koszty zbiórki, składowania i transportu zużytych akumulatorów tak, by zachowana była zasada samofinansowania się systemu. Proponowana wysokość zwracanego depozytu gwarantuje ponadto wystąpienie w krótkim okresie pozytywnego efektu bodźcowego.

Opłaty produktowo-depozytowe będą naliczane w odniesieniu do produktów indywidualnych, jak i stanowiących część pojazdu lub maszyny. Będą pobierane u producentów i importerów tych produktów przez krajowe organy celne (na podstawie formularza SAD) i skarbowe (faktura VAT). Płatności będą odprowadzane na konto NFOŚiGW. Zwolnione z opłat byłyby akumulatory produkowane na eksport. Podmioty zajmujące się skupem zużytych akumulatorów przedstawiałyby NFOŚiGW odpowiednią dokumentację, na podstawie której dokonywany byłby zwrot depozytów.

Opłata depozytowa na opony

Proponuje się, aby wprowadzenie opłat produktowych na opakowania nastąpiło w 2000 roku. Choć brak w tym przypadku bezpośrednich unormowań Unii Europejskiej, regulujących rozwiązanie problemów środowiskowych związanych ze składowaniem zużytych opon, to jednak przewidywana prostota organizacji i funkcjonowania systemu zbiórki, składowania i przerobu zużytych opon dostarcza argumentu na rzecz jak najwcześniejszego wprowadzenia tego systemu.

Organizacja i funkcjonowanie systemu zbiórki, składowania i przerobu zużytych opon powinna być prowadzona przez specjalnie powołaną do tego organizację (np. w formie spółki z.o.o.). Jej członkami byłyby podmioty gospodarcze posiadające zdolność zagospodarowania wyeksploatowanych opon (w tym m.in. Rafineria “Trzebinia” S.A.), podmioty zajmujące się zbiórką, składowaniem i transportem zużytych opon, NFOŚIGW, MOŚZNiL oraz producenci i importerzy opon. Obligatoryjne przystąpienie producentów i importerów do tego podmiotu stworzyłoby lepsze warunki organizacji skupu i przerobu zużytych opon.

System depozytowy objąłby swoim zasięgiem opony do pojazdów samochodowych wszystkich typów, włącznie z ciągnikowymi, a także pojazdów i maszyn rolniczych. Opłata produktowa powinna być naliczana przez wszystkich importerów i producentów opon lub w przypadku pojazdów – naliczana w cenie gotowego pojazdu. Proponuje się wyznaczenie stawki opłaty w odniesieniu ciężaru opony w wysokości 2 zł/kg, co odpowiada mniej więcej 10% wysokości przeciętnej ceny opony samochodowej. Stawka w tej wysokości gwarantuje osiągnięcie wykonalności administracyjnej systemu. W przypadku producentów krajowych opłata byłaby naliczana na fakturze sprzedaży, natomiast importerzy wnosiliby opłaty na podstawie zmodyfikowanego formularza SAD. Opłata powinna być zwracana przy oddaniu zużytej opony w punkcie skupu lub przy wyrejestrowaniu samochodu i oddaniu go na autoryzowane złomowisko pojazdów używanych. Wydaje się, że wysokość zwracanego depozytu gwarantuje osiągnięcie wysokiej skuteczności systemu zbiórki zużytych opon. Stawki opłat byłyby ustalane co rok w oparciu o uaktualniane koszty funkcjonowania zbiórki, składowania i recyklingu zużytych opon.

Producenci i importerzy opon byliby zobowiązani do zbierania zużytych opon poprzez własną sieć odbiorców. Zbiórka, transport i przerób zużytych opon powinna się odbywać tylko poprzez zarejestrowane przedsiębiorstwa należące do utworzonej jednostki. Mogą to być istniejące, bądź nowopowstałe punkty odbioru, przedsiębiorstwa transportowe oraz zakłady przerobu zużytych opon. Tylko zatwierdzone i zarejestrowane przez spółkę podmioty otrzymywałyby zwrot kosztów poniesionych w ramach gospodarki zużytymi oponami.

W przeprowadzonej analizie dokonano także oceny skutków ekonomicznych projektowanych rozwiązań. Analizę oceny skutków ekonomicznych wprowadzenia systemu opłat produktowych i opłat depozytowych przeprowadzono w oparciu o oszacowany wzrost kosztów w gospodarce i gospodarstwach domowych oraz wzrost wskaźnika inflacji. Jak wynika z obliczeń, wprowadzenie opłat produktowych i opłat depozytowych nie pociąga za sobą poważnych skutków gospodarczych. Najwyższy prognozowany wzrost kosztów wytwarzania w gospodarce krajowej wystąpi w przypadku wprowadzenia opłat produktowych na paliwa i wynosi ok. 0,05%. Przeciętny wzrost kosztów utrzymania w gospodarstwach domowych mieści się w granicach 0,17-1,05% w zależności od rodzaju gospodarstwa. W tym przypadku szacowany wzrost wskaźnika inflacji nie powinien przekroczyć 1 punktu procentowego. Nieco mniejsze negatywne skutki gospodarcze powoduje wprowadzenie opłaty produktowej na opakowania, gdzie prognozowany wskaźnik wzrostu kosztów produkcji mieści się w granicach ok. 0,01-0,02%, a średni wzrost kosztów utrzymania w gospodarstwach domowych szacowany jest na poziomie ok. 0,23-0,5% – w zależności od stopnia zaangażowania producentów i importerów w rozwiązanie problemu odpadów opakowaniowych. Szacunkowy wzrost wskaźnika inflacji powinien mieścić się w granicach 0,4-0,7%. Zdecydowanie mniejsze negatywne skutki gospodarcze wywołuje wdrożenie systemu depozytowego. W przypadku olejów smarowych i opon samochodowych badane wskaźniki wzrostu kosztów mieszczą się w granicach ułamków promila, a wzrost wskaźnika inflacji szacowany jest na odpowiednio 0,05 i 0,08 punktu procentowego. Ze względu na wysoką przewidywaną skuteczność systemu zbiórki zużytych akumulatorów, wprowadzenie systemu produktowo-depozytowego na akumulatory praktycznie nie spowoduje zauważalnych negatywnych skutków gospodarczych.

Wzmocnienie skuteczności ekologicznej proponowanych rozwiązań polegałoby na finansowaniu przedsięwzięć z łańcucha recyklingu środkami pochodzącymi z opłat produktowych i opłat depozytowych, gromadzonych na kontach gminnych, powiatowych i wojewódzkich Funduszów Ochrony Środowiska oraz NFOŚiGW. W szczególności kwoty te powinny być kierowane na organizację i finansowanie selektywnej zbiórki odpadów, a w uzasadnionych przypadkach na przetwórstwo zgodnie z odpowiednimi wymaganiami jakościowymi.

Zalecaną przez autorów formą prawną wprowadzenia systemu opłat produktowych i opłat depozytowych jest oddzielna ustawa regulująca zasady funkcjonowania tych instrumentów. Proponowana ustawa powinna zawierać zasady ogólne i szczegółowe funkcjonowania opłat produktowych i opłat depozytowych, w których zdefiniowano by podstawowe pojęcia prawne, określono podmioty i rodzaje produktów objętych systemem, wysokości i zasady naliczania stawek opłat i depozytów, warunki zwolnienia z płatności oraz warunki zwrotów depozytów. Przepisy wspólne zawierałyby zasady kontroli i prawidłowości naliczania opłat oraz ewidencję zakładów prowadzących sprzedaż produktów, od których pobiera się opłatę produktową lub opłatę depozytową. Istotne jest, aby ustawa precyzowała także zasady gospodarowania środkami pochodzącymi z opłat produktowych i opłat depozytowych, w tym miejsce ich gromadzenia oraz kierunki ich wydatkowania.

Funkcjonowanie systemu opłat produktowych i opłat depozytowych jest administracyjnie wykonalne, gdyż wysokość dochodów pochodzących z opłat produktowych i opłat depozytowych przewyższa koszty wprowadzenia i funkcjonowania systemu. Stąd funkcjonowanie proponowanych rozwiązań odbywa się bez zewnętrznego wsparcia finansowego, co stanowi poważną zaletę tych instrumentów. Spełnienie kryterium wykonalności oznacza, że dla proponowanych rozwiązań istnieją podstawy prawno-instytucjonalne, umożliwiające wdrożenie tych instrumentów oraz możliwości organizacyjne i techniczne, warunkujące sprawne wprowadzenie i skuteczny nadzór nad operacyjnym funkcjonowaniem poszczególnych instrumentów.

Zbiorcze zestawienie sposobu funkcjonowania systemu opłat produktowych i opłat depozytowych przedstawiono w poniższej tabeli. Przedstawiono w niej w odniesieniu do wybranych produktów rodzaj zastosowanego instrumentu, termin jego wprowadzenia, wysokość stawki opłaty, wyszczególniono podmioty objęte systemem, instytucję pobierającą opłaty, określono miejsce gromadzenia dochodów, przewidywane roczne wpływy finansowe, kierunki wykorzystania dochodów oraz rodzaj wprowadzającego aktu prawnego.