(Streszczenie) 

Racjonalne gospodarowanie powinno przede wszystkim przeciwdziałać powstawaniu szkód w środowisku przyrodniczym, co jest bardziej opłacalne niż wydatkowanie na ich likwidację dużo większych nakładów. Kalkulacja kosztów działalności gospodarczej nie może ograniczać się do efektów mierzonych wyłącznie w kategoriach korzyści ekonomicznych, tj. przychodów, dochodu i zysku. Określonym dochodom i zyskom mogą towarzyszyć pozytywne lub negatywne zjawiska społeczne, których nie da się często wyrazić w kategoriach wartości wymiernych. To samo dotyczy ekologicznych konsekwencji działalności gospodarczej, zwłaszcza inwestycyjnej i przemysłowej.

Szczególne miejsce w kształtowaniu polityki ekologicznej, przypada górnictwu węglowemu, jako jednej z podstawowych dziedzin działalności gospodarczej, wykazującej silny wpływ na degradację środowiska. Środowisko przyrodnicze jest mało odporne na działalność górniczą, która obejmuje najczęściej tereny, gdzie dotychczas przeważały przyrodnicze formy jego wykorzystania. Stąd winna wynikać troska kopalń węgla kamiennego o takie stymulowanie swojej działalności, by w możliwie najmniejszym stopniu zaburzała ona poszczególne elementy środowiska przyrodniczego terenów eksploatacji górniczej.

Działalność górnictwa - podobnie jak innych przemysłów o zbliżonych sposobach i zakresie oddziaływania na środowisko - winna być szczególnie sprzężona siecią różnorodnych powiązań z instrumentami ochrony środowiska, celem minimalizacji dokonywanych szkód środowiskowych. W warunkach gospodarki rynkowej przyjęcie w strategii rozwoju gospodarczego kraju preferencji na rzecz działań w zakresie ochrony i kształtowania środowiska stawia przed górnictwem węglowym określone wymogi dostosowania eksploatacji węgla do uwarunkowań ekologicznych. Głównymi problemami w tym zakresie są:

Z powyższych założeń wynikał przedmiot pracy, w której dążono do określenia struktury kosztów ekologicznych i ich miejsca w kosztach produkcji kopalń węgla kamiennego.

Celem pracy było:
1. przedstawienie degradującego wpływu podziemnej eksploatacji węgla na środowisko w ujęciu rzeczowym (wielkości podstawowych emisji oraz stopień degradacji powierzchni),
2. określenie kosztów związanych z degradacją środowiska naturalnego, ewidencjonowanych w sprawozdawczości kosztowej kopalń, oraz określenie miejsca tych kosztów w strukturze kosztów całkowitych,
3. ocenę instrumentów finansowych ochrony środowiska w świetle zasadności i zakresu ponoszonych wydatków (opłat i kar ekologicznych, kosztów szkód górniczych i rekultywacji gruntów),
4. przedstawienie przedsięwzięć mających na celu ograniczenie szkodliwego wpływu górnictwa na elementy środowiska naturalnego,
5. oszacowanie rzeczywistych kosztów ekologicznych (na poziomie strat ekologicznych), powstających w trakcie eksploatacji węgla kamiennego, a jedynie częściowo obciążających przedsiębiorstwa górnicze,
6. określenie stopnia degradacji środowiska naturalnego, powodowanego przez poszczególne kopalnie.

Dla zrealizowania przedmiotu i osiągnięcia celu rozpatrzono cały szereg elementów składających się na tzw. politykę ochrony środowiska w zbiorze wszystkich kopalń węgla kamiennego, z wyróżnieniem poszczególnych zakładów, jak i bardziej złożonych jednostek, jakimi są spółki węglowe. Poza tym wykorzystano charakterystyki aktualnego systemu instrumentów prawno-finansowych ochrony środowiska. Koncepcję teoretyczną rozważań i analizę merytoryczną oparto o szereg prac badawczych z zakresu ochrony środowiska oraz o własne przemyślenia.

W toku badań i analiz wykorzystano elementy metod analizy porównawczej, zwłaszcza w ocenie wartości ponoszonych kosztów ekologicznych, wielkości emisji, szkód górniczych i zakresu rekultywacji gruntów, tak w przekroju poszczególnych kopalń, jak i spółek węglowych. W badaniach struktury kosztów i w celu określenia siły związku pomiędzy niektórymi zmiennymi techniczno-ekonomicznymi, wykorzystano rachunek korelacyjny. Analizę stopnia degradacji środowiska przeprowadzono w oparciu o konstrukcję miernika syntetycznego oraz rachunek taksonomiczny.

Podstawowym źródłem danych były materiały statystyczne, udostępnione przez PAWK SA. Część danych, szczególnie te odnoszące się do osiąganych wyników finansowych (koszty, wielkość opłat i kar ekologicznych), uzyskano bezpośrednio z kopalń. Badania oparto o materiały z lat 1992 i 1993 oraz częściowo z roku 1991. Umożliwiło to analizę kształtowania się pewnych trendów w polityce ochrony środowiska, zarówno w obszarze działania całego górnictwa węglowego, jak i poszczególnych kopalń i spółek węglowych.

Do sformułowanego przedmiotu i celu pracy nawiązały badania i metody, które znalazły swoje odzwierciedlenie w jej konstrukcji. W pierwszych trzech rozdziałach określono wpływ eksploatacji podziemnej na środowisko naturalne, wskazano na zakres ponoszonych strat gospodarczych oraz przedstawiono ekonomiczne aspekty degradacji środowiska - straty ekologiczne, ponoszone w wymiarze globalnym oraz koszty mające swoje odbicie w statystyce kopalń. W celu zdefiniowania przedmiotu analizy, dokonano także rozróżnienia pomiędzy kosztem ochrony środowiska a kosztem ekologicznym.

W następnych sześciu rozdziałach poddano szczegółowej analizie wpływ eksploatacji górniczej na poszczególne elementy środowiskowe, ze szczególnym uwzględnieniem zakresu rzeczowego szkód oraz kosztów z tym związanych, a także rozmiary zaległości w usuwaniu szkód i zaległości finansowe kopalń w stosunku do odpowiednich funduszy ekologicznych. Zwrócono także uwagę na możliwości zastosowania rozwiązań zmniejszających negatywny wpływ górnictwa na środowisko naturalne oraz przedstawiono działania proekologiczne, będące w sferze realizacji w kopalniach.

Ostatnie dwa rozdziały obejmują syntezę kosztów ekologicznych w świetle ich miejsca w strukturze kosztów całkowitych, ocenę stopnia degradacji środowiska ze względu na zmienne naturalne (wskaźniki emisji) oraz szacunek strat ekologicznych powodowanych eksploatacją węgla.

Praca ta ma charakter analityczny i jej główną wartością jest wypełnienie luki w zakresie wieloaspektowego określenia struktury kosztów ekologicznych i ich miejsca w kosztach produkcji w ujęciu dynamicznym i zróżnicowaniu przestrzennym. Zaproponowana metoda i bogaty materiał dokumentacyjny otwiera nowe pola badawcze związane z poszukiwaniem optymalnych modeli z zakresu struktury kosztów ekologicznych i ich minimalizacji w ogólnych kosztach produkcji. Przyczynia się ona także do dalszego pogłębienia problematyki ekologicznej, która może stanowić racjonalne przesłanki do budowy nowej polityki ekologicznej państwa w odniesieniu do górnictwa węgla kamiennego.Zmieniająca się gospodarka rynkowa Polski potrzebuje metod badawczych odpowiednich dla analiz powstających rynków dóbr i usług. W gospodarce surowcami energetycznymi pierwszeństwo należy do rynku węgla - podstawowego paliwa pierwotnego Polski. Współczesne systemy gospodarcze wymagają metod wspomagania podejmowania decyzji odpowiednich do poziomu rozwoju tych systemów. Jednym z takich narzędzi są systemyinformatyczne - bazy danych i modele komputerowe, które w krajach rozwiniętych gospodarczo są powszechnie stosowane do prognozowania i planowania rozwoju firm, przemysłów i gospodarki narodowej. Rozwijanie badań modelowych dla warunków gospodarki Polski ma szczególne znaczenie. W fazie transformacji systemu gospodarczego Polski ważne jest prognozowanie odległych skutków decyzji gospodarczych podejmowanych obecnie.